Türkiye Cumhuriyeti’nin en kapsamlı ve maliyetli projesi olan GAP, bitirilmesi için hazırlanan Bölge Kalkınma Planı’na rağmen tamamlanamadı. Sayıştay, Bölge Kalkınma İdaresi’ni eleştirdi

Dokuzuncu Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in, DSİ Genel Müdürlüğü döneminden başlayarak “dünyanın dokuz önemli projesinden biri” olarak değerlendirdiği Güneydoğu Anadolu Projesi’nin (GAP) bütün planlamalara rağmen tamamlanmamış olması, Sayıştay’ı bile çileden çıkardı.

GAP İdaresi’nin faaliyetlerini inceleyen Sayıştay, hazırladığı raporda, “2014-2018 yıllarını kapsayan GAP Eylem Planı’nda bulunan projelerin planlandığı şekilde gerçekleşmemesi nedeniyle, Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi’nin kuruluş sebebi olan ve ülke kalkınması için önem arz eden temel görevlerini yürütmesinde etkili olamayacağı değerlendirilmektedir” dedi.

Heyecan yitirildi mi?

“GAP’ı gaptırmam” Süleyman Demirel’in siyasi tarihimizdeki meşhur sözlerinden biridir… Bir zamanlar GAP siyasilerin kimseye kaptırmak istemeyecekleri kadar değerliydi. Aradan geçen yıllar ve projenin bir türlü bitirilememesi ilk zamanlardaki heyecanın yitirilmesine neden oldu. Projenin sonuna doğru yaklaşıldıkça adeta kaderine terk edildi. Oysa 12 Eylül darbecileri GAP’ın 2010’da tamamlanması için Milli Güvenlik Kurulu (MGK) kararı bile çıkardılar.

40 milyar YTL’lik projeydi

GAPın tüm sektörlerle birlikte tamamlanması için gerekli koordinasyon ve planlama çalışmalarını yapma görevi 1998’de alınan Bakanlar Kurulu kararı ile GAP Bölgesel Kalkınma İdaresi’ne verildi. GAP kapsamında 2006 yılı sonuna kadar tahmini olarak 23 milyar 313 milyon YTL harcama yapıldı. Enerji yatırımlarında fiziksel gerçekleşme yüzde 74 olurken GAP’ın sulama yatırımları ise yüzde 14 seviyelerinde kaldı. Projenin 2010’da bitirilmesi için hazırlanan GAP Bölge Kalkınma Planı’na göre 11 milyar dolar gerekiyordu.

Denetimlerin acı sonucu

GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın yıllar içindeki çalışmalarını inceleyen Sayıştay ise, bölge için hayati önem taşıyan projenin ilgisizlik yüzünden bitirilemedi görüşünü savundu. Sayıştay, 2018 yılı denetim raporuna tamamlanmayan projeler için GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın, “GAP Eylem Planı (2014-2018) gerçekleşmelerine baktığımızda projelerin yüzde 60’a yakın bir kısmının tamamlandığı, yüzde 20’sinden fazla bir kısmın devam etmekte olduğu, tamamlanan ve devam eden projeleri topladığımızda ise gerçekleşmenin yüzde 80 civarında olduğu görülmektedir. Devam eden projeler içerisinde tamamlanma oranı yüzde 50’nin üzerinde olan birçok proje bulunmaktadır” savunmasına karşı şu eleştiriyi getirdi:

“Yapılan açıklamalara göre, projelerin yüzde 20’sinin hiç başlatılmadığı görülmektedir. 2018 yılının Eylem Planı’nın son yılı olduğu dikkate alındığında; bu projelerin yüzde 40’ının tamamlanamadığı anlaşılmaktadır. Oysa Eylem Planı’nındaki projeleri koordine etmek, izlemek ve uygulanmasını sağlamak GAP BKİ’nin temel görevlerindendir. 2014-2018 yıllarını kapsayan GAP Eylem Planı’nda bulunan projelerin planlandığı şekilde gerçekleşmemesinin, başkanlığın kuruluş sebebi olan ve ülke kalkınması için önem arz eden temel görevlerini yürütmesinde etkili olamayacağı değerlendirilmektedir.”

“Gereksiz harcamalar var”

Sayıştay Başkanlığı tarafından hazırlanan GAP Bölge Kalkınma İdaresi 2018 yılı raporuna göre, idarenin yatırımlarını gerçekleştime orarındaki düşüklüğün yanında başka konularda da ağır eleştirileri var.

Sayıştay, GAP Eylem Planının planlaması sürecinde öngörülmeyen ve bakan onayı ile yürürlüğe konulan bu projeler, alt projeleriyle birlikte çok sayıda projeden oluşmaktadır. Örneğin; Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Kalkınma Destek Programı büyük çoğunluğu belediye görevlerine ilişkin (özellikle Kilis Belediyesi) 26 projeyi içermektedir” denilerek şu tespitleri yaptı:

• GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın hazırladığı Eylem Planı’na öncelikle kendisinin uyması beklendiği halde, bulgumuzdaki tabloda gösterilen projelerin 2014-2018 GAP Eylem Planı’nda bulunmadığı anlaşılmaktadır.
• Bulgumuzda açıklanan nedenlerle, GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı tarafından 2014-2018 GAP Eylem Planı’nda yer almayan proje uygulamasında bulunulmasının mevzuata ve bütçe ile yatırım programı hazırlama ilkelerine uygun olmadığı değerlendirilmektedir.

ÇATOM ve reklam giderleri

GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı tarafından kadınların toplumdaki yerlerini güçlendirmeye ve kadın istihdamına yönelik olarak Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM) Projesi’ni de eleştiren Sayıştay raporuna göre, idarece yürütülen bu faaliyetlerin muhasebeleştirilmesiyle ilgili olarak herhangi bir düzenleme yapılmadığı gibi muhasebe kayıtlarının tutulmadığı tespit edildi.

Tanıtım ve Markalaşma Projesi Kapsamındaki çalışmaları da inceleyen Sayıştay GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2014 yılında Turizm Odaklı Tanıtım ve Markalaşma Ofisi’ni kurduğunu belirterek, “Mezopotamya: Destansı Topraklar” adıyla markalaşması hedeflenen turizmi destekleme çalışmalarında gördüğü eksiklikleri ise şöyle sıraladı:

“Skylife, Tempo Travel, Atlas, National Geographic dergilerinde Mezopotamya tanıtımı için tam sayfa ilanlar verilerek, tanıtım, reklam giderleri ile bu kapsamda gelen seyahat acentaları yöneticilerinin konaklama bedellerinin de GAP bütçesinden ödendiği görülmüştür. Her ne kadar bölgenin tanıtımının yapılması ve turizm altyapısının güçlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilmiş olsa da, kamu tüzel kişiliği hüviyeti ile GAP BKİ’nin reklam giderleri ile seyahat acentalarının otel masraflarını ödemesinin 5018 sayılı kanunun ilkelerine aykırı olduğu değerlendirilmektedir.”

GAP nedir?

Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Cumhuriyet tarihinin en kapsamlı ve maliyetli projesi olup, bugüne kadar hazırlanan bölgesel kalkınma plan ve programları arasında en etkin olarak uygulananıdır. Proje alanı Fırat-Dicle Havzası ile yukarı Mezopotamya ovalarında yer alan 9 ili (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak) kapsamaktadır. GAP kapsamındaki illerin alan ve nüfus büyüklüğü, Türkiye’nin ortalama yüzde 10,7’ si civarındadır.

GAP’ın temel hedefleri; Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sahip olduğu kaynakları değerlendirerek, yöre halkının gelir düzeyini ve yaşam kalitesini yükseltmek, kırsal alandaki verimliliği ve istihdam olanaklarını artırarak ulusal düzeyde ekonomik gelişme ve sosyal istikrar hedeflerine katkıda bulunmaktır.
GAP, 1970’lerde Bölge’nin su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesine dayalı bir program olarak ele alınmış; Fırat- Dicle Havzası’nda sulama ve hidroelektrik enerji üretimine yönelik 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile 1,8 milyon ha alanda sulama yatırımlarının yapımı planlanmıştır. Proje’nin, enerji santrallerinin toplam kurulu gücü 7476 MW olup, yılda 27 milyar kilovat-saat enerji üretimi öngörülmüştür.